موضوع
بررسی فقهی وحقوقی میراث زوجه با تأکیدبردیدگاه فقهای امامیه
بیان مسأله:
ارث یکی از آثارعقددائم وازاسباب ملکیت ،به شمارمی آید؛به این صورت که بارفتن هرکدام ازطرفین ازدواج ،دیگری مستحق مال یاحقی می شودکه تحت عنوان توارث ،درقرآن ذکر شده .بانگاهی به تاریخ میراث
قبل ازاسلام خواهیم دانست که زن نه تنهاهیچ گونه استقلال مالی وحق تصرف دراموال رانداشت ،بلکه خودبه عنوان جزئی از ماترک شوهربه حساب می آمد.باظهوراسلام وبیان احکام نورانی ، رسوم جاهلی وقوانین ظالمانه کنارزده شدوموقعیت زن واردمرحله جدیدی شدتا جایی که درسایه دستورات حیات بخش دین اسلام ،درحقوق ارثی اوتحولی عظیم ایجادشد ودرکنارمردان ازحق ارث ودیگرحقوق فردی واجتماعی بهره مندشده ودفاع ازحقوق زنان وبهره مندی اوازارث گامی مهم درجهت رفع تبعیض ناشی ازجنسیت قرارگرفت.
فقهای امامیه تعریفی براارث ذکرنکردند،بلکه برخی ازآنان معتقدند :میراث یعنی اینکه فردی به واسطه خویشاوندی سببی یانسبی مستحق مال متوفی شود.ازآنجاکه ارث زوجه ازمسائل برانگیز فقهی است ،درموردمیزان ونحوه ارث بری زوجه میان فقهااختلاف است .دراینکه آیازن دارای فرزنداست یااینکه فرزندندارد وتنها وارث محسوب می شود،همچنین اینکه فقهابراین عقیده اندکه : زن یا۱)مطلقاًازعین همه اموال می برد.۲) از عین اموال ،محروم واز قیمتشان می برد۳)تفصیل بین زوجه صاحب فرزندوزوجه فاقدفرزند که زوجه صاحب فرزندازهمه اموال می برد وزوجه فاقدفرزندازبرخی اموال محروم است وهمچنین دراینکه زن ازچه اموالی عیناًیاقیمتاً محروم است نیز میان فقهااختلاف است .درقانون مدنی نیز مثل اغلب قوانین دنیادر باب ارث از آن تعریفی نشده است بلکه از اصل تحقق ارث سخن گفته شده چنانکه در قانون مدنی در ماده 867 آمده است:ارث به موت حقیقی یا به موت فرضی مورث ،تحقق پیدا می کند.معلوم است این ماده ازتحقق ارث سخن گفته است نه ماهیت و حقیقت آن.برابرمواد ۹۱۴،۹۲۷،۹۳۸ قانون مدنی،زوجه درصورت وجودفرزند برای میت ،یک هشتم ترکه ودرصورت عدم‌وجودفرزندبرای میت ،یک چهارم ترکه ی شوهرخودرا باارث می برد ودرصورت دوم « ۱/۴» بقیه اموال درحکم بلاوارث بوده وتابع مقررات ۸۶۶ قانون به حاکم وفقیه برمی گردد.تدوین کنندگان قانون مدنی یکی ازاقوال مشهورفقهای امامیه رامبنای عمل نظام حقوقی ایران قرداده ودرماده ۹۴۶ گنجانده اندکه براساس آن زوجه از کلیه اموال منقول وقیمت بنا ودرخت ارث می برد ازاصل زمین کشاوری یازمین خانه محروم است .درسال ۱۳۸۷ بافتوای رهبرانقلاب ماده ۹۴۶ قانون مدنی توسط مجلس اصلاح شده وطی آن ،زن هم ازاموال منقول وهم ازقیمت اموال غیرمنقول براساس وجودیاعدم‌وجودفرزند،بسته به سهم خودارث می برد.
ازآنجا که ارث برای حفظ نظام بشری واجتماعی یک برنامه ضروری ویک حق مالی برای زن به شمارمی آید ،سخن گفتن از حقوق انسان، درقالبی جدید،ازویژگی های عصرحاضربه شمار می آید،توجه به محرومیت زنان ومردان وامتیازات آنها مارابرآن می دارد که که بابیان مواردکلی محرومیت کلی یاجزیی زنان وبرخورداری کلی یاجزیی زنان نسبت به اموال شوهربه جهت آگاهی بخشی به زنان درچگونگی برخورداری ازاموال براساس وجودیاعدم وجودفرزندوجلوگیری از پیامد های منفی این نا آگاهی پژوهشی صورت گیرد .هدف این تحقیق بررسی فقهای موافق ومخالف باچگونگی ارث بری زنان ونحوه محرومیت ازاموال منقول وغیرمنقول وهمچنین بررسی مبانی ودیدگاه های آن ها درجهت رسیدن به یک نتیجه درست ،زیرا بحث ارثیه زنان ومردان ،پابه پای اسلام‌وجودداشته و دیدگاههای فقها براساس روایات مختلف ،مبنی برمحرومیت کلی یاجزئی وبرخورداری کلی یاجزئی ،فرق می کند.ولی من می خواهم ارث ازن رابه گونه بررسی کنم که کاستی های دیگرپژوهش ها را پوشش دهم ،برای این کار ابتدا دیدگاه فقهای امامیه رابررسی وضمن بیان ونقد ادله آن ها وبررسی نظام‌حقوقی وقوانین مربوط به بحث ارثیه زوجه ،دیدگاه هارابرحقوق اسلامی تطبیق می دهم، چراکه نظام حقوقی مابرگرفته ازفقه اسلامی است .
ارثیه زوجه درعلوم فقهی ،حقوقی،دینی ،اجتماعی ،اقتصادی،قضایی وخانواده بررسی شده اماتحقیق حاضرمسأله راازبعدفقهی وحقوقی بررسی خواهد کرد .واین تحقیق به صورت کتابخانه ای واز نوع بنیادی است .
کلیدواژه : میراث زوجه ،اموال منقول ،اموال غیرمنقول،وصیت، ،وارث،ترکه
سوال اصلی:
—مبانی فقهی و حقوقی ارثیه زوجه ازاموال رابیان کنید؟
سؤال فرعی:
۱- ارث بری زوجه درصورت وجود یاعدم وجودفرزندبه چه صورت است؟
۲- دیدگاه فقهای شیعه وسنی دررابطه با محرومیت فی الجمله زنان چیست؟
۳- مبانی فقهی فقها درمورد میراث زوجه چیست ؟
فرضیه کلی/اصلی:
۱-بعدازمرگِ یکی اززوجین، مسأله توارث وملکیت اموال به جامانده ازمیت ،بحث مهمی به شمارمی آید ،چرا که زن یامرد به سبب علقه وپیوندی که با متوفی دارندنسبت به دیگران اولیٰ ترند، دراین میان عواملی مثل: زوجه تنهاهمسرمرداست ویامتعدد بودن زوجه،وجودبچه به عنوان مانع یاعدم وجودبچه…درچگونگی میزان ملکیت این اموال ونحوه ارث بری مؤثراست .برداشت متفاوت فقها ازروایات ،منشأاختلاف نظرشان درمورد میزان بهره ونصیب زوجه ازاموال شوهر می باشد .
فرضیه فرعی/جزیی:
-گروهی از فقیهان براین عقیده اندکه ،زوجه درارث بری مانندسایروراث می باشدولی میان زوجه دارای فرزند وزوجه بودن فرزندقائل به تفصیل هستند ،طوری که ،اگرزن ازشوهرخوددارای فرزندباشد«۱/۸» ازهمه اموال شوهرواگرمتوفی ،فرزند نداشته باشدزن «۱/۴ »از کل اموال منقول رابه ارث می برد وازاموال غیرمنقول مثل بنا وزمین محروم بوده وهمین کسرهاراازقیمت اموال غیرمنقول به ارث می برد.
-مشهور فقهای شیعه معتقدند:زوجه ازعین وقیمت برخی اموال به جامانده ازشوهر فی الجمله واز عین برخی دیگرازاموال، نه قیمت آن ها محروم است، به خاطراتفاق نظرواجماع وروایاتی که ظاهرواطلاق آیات راتخصیص زدندامادرخصوص زوجه مشمول حرمت ،اختلاف دارند.وفقهای شیعه زن رافی الجمله محروم دانسته وفرقی بین زوجه ذات ولد یاغیرذات ولدقائل نشدند.
-درحقوق ایران که مبتنی برفقه جعفری می باشد زن ومرد،درتوارث یکسانند وهردو از هم ارث می برندولی درمیزان بهره ونصیب تفاوت هایی دارند. روایات مختلف منشا اختلاف فقها دراین نظریه شده .
روش تحقیق:
دراین پژوهش مطالب به شیوه کتابخانه ای وجست‌وجو در منابع فقهی وحقوقی جمع آوری شده ،وازنوع بنیادی می باشد.
پیشینه تاریخی:
در مسأله ارث، زن با عناوین متعددی مورد بحث واقع میشود و در هر عنوان نیز سهم ویژه‌ای را به خود اختصاص می‌دهد. برخی از این عناوین مثل «مادر»، «زوجه»، «دختر» و «خواهر» هر چند در مقدار ارث او اختلاف وجود دارد.درتمدن اعرابی اسلام زن به خاطرعدم قدرت جنگاوری ازارث محروم بود . بهترین گواه آن ماجرای است ،درموردشکایت زنی که به این دلیل ازارث محروم شده ونزد پیامبر«ص»آمد؛خداوندباآوردن آیه ارث این نوع محرومیت زن رالغو کرد.
فقها هم بااستنادبه این آیات درزمینه توارث ازاموال دیدگاهشان رابیان کردند،به نظرمی رسد اولین بار درقرن چهارم هجری قمری در کتاب المبسوط تألیف شیخ الطائفه واژه ارثیه زن به صورت غیرمستقل و .وبه دنبال آن درکتاب شرایع الاسلام محقق حلی به طوررمستقل بیان شده .سپس درکتاب تذکرةالفقهای علامه حلی که اثرجامع فقه می باشد وهمچنین درکتب فقهی عصرحاضر همچون جواهرالکلام ،مسندالشیعه ،ولمعه دمشقیه ازکتب درسی حوزه علمیه میراث زوجه جایگاهی خاص دارد .
پژوهشی:
باوجوداینکه تحقیقات مختلف حوزوی ودانشگاهی ای دراین زمینه نوشته شده اند،اماهمه مباحث مربوط به زن راموردبحث قرارنداده اندوبیشتردرموردمسأله مهم واختلافی ازیک عنوان خاص مثل ارثیه زوجه ازعقارراحث کردند.ازجمله
کتاب ها
-منبع غیر مستقیم : کتاب «نضید فی شرح روضة البهیه »نوشته شهیدثانی که یکی ازکامل ترین شرح های لمعه می باشد وبه خاطروجوددیدگاه فقهای مختلف درباب ارثیه زوجه راازجنبه فقهی بررسی می کندومامی خواهیم آن راازمنظرحقوقی نیزبررسی کنیم وبدانیم زوجه دراموال منقول وغیرمنقول چه میزان ارثیه می بردواینکه وجودفرزندونقشی که درمیزان ارثیه زن دارد رابررسی کنیم.
۲- منبع غیرمستقیم : کتاب « بررسی میراث زوجه درفقه اسلام وایران ،تحلیل فقهی حقوقی ارث زن ازدارایی شوهر»این کتاب درمورد سبب وزوجیت ونقش آن ها درمیزان ونحوه ارث بری زوجه هم‌تاحدودی بحث کرده ومامی خواهیم درمورد زوجه ذات ولد وغیرذات ولدوسایراقوال دررابطه بامیراث زوجه هم مطالبی رابیان کنیم .
۳- منبع مستقیم :کتاب الرسالة فی الارث والنفقة الزوجه نوشته محمد علی اراکی درباره ارث ومحرومیت زن ازبعضی اموال سخن گفته،اما بایدنظرات امامیه وادله آن هامبنی برمواردمحرومیت زوجه ازاموال زوج رانیزبررسیی کنیم تابه نظریه مشهورفقهای امامیه وموردقبول فقه اسلامی هم برسیم.
۴-منبع مستقیم :کتاب بررسی میراث زوجه درفقه وحقوق ایران نوشته دکترمحمد مهرپرورکه درباره محرومیت زوجه ودلایل مربوط به آن در زمینه وجود یا عدم وجود بچه و نظرفقهابرآن وبررسی قانون مدنی میراث زوجه را بررسی می کند.این کتاب منبع خوبی بودویکی از مباحث ماراپوشش داده .
مقاله وپایان نامه :
۱- منبع مستقیم: پایان نامه بررسی ارث زوجه ازعقاردرفقه امامیه وحقوق نوشته محمدرضارمضانی نژادبعدازبیان مواردسببی ونسبی ارث،بیان کرده زن به خاطرنسبت بامرد ازاوال اومی برد وتفاوت آن هارادرچگونگی ارث بیان کرده .
۲-مقاله مستقیم ،مقاله ارثیه زن ازهمه دارایی شوهریابخشی ازآن نوشته احمد عابدینی که درآن محرومیت زوجه میراث ازتمام ویابخشی ازاموال شوهرطبق دیدگاه فقهارابیان وبررسی کرده که ماباید درزمینه حقوقی به آن بپردازیم .
مقاله مستقیم ،
۱-بررسی تحلیلی میراث زوجه ازاموال شوهردرفقه امامیه وحقوق ایران نوشته محمدروشن،مجیدصادق نژادنایینی،سیدمحمدمهدی خلیل زاده درآن نوع اموالی که زن ازآن محروم است رابیان کرده واینکه حرمت فی الجمله زن اختصاص به کدام گروه دارد.اماباوجودنظرات مختلف
مقاله غیرمستقیم، ارث زن ازشوهربارویکردبرنظرامام خمینی« ره»نوشته سید محمدموسوی بجنوردی باتقسیم بندی وراث واینکه زن بسته به وارث تنهابودن وبامتعدددرهمه طبقات ارث می بردونطرات مربوط به حرمت فی الجمله زن رابررسی کرده .
اهداف:
۱- براساس عمومات واطلاقات احکام درموردمیراث زوجه درقرآن میان میراث زن‌ومردتفاوتی نیست .
۲-باتوجه به فقه جستجوگرشیعه ونقش اجتهاددرتفسیراحکام‌شرعی درمیراث زوجه،به دلیل استباط های مختلف ازروایات،میان فقها درمیزان بهره ونصیب زوجه، تفاوت دیدگاه وجوددارد.
۳- وجودیاعدوجودفرزنددرمیزان ارثیه زوجه وهمچنین محرومیت وبهره مندی زوجه ازاموال منقول وغیرمنقول ،نقش دارد.
۴-بعداز بررسی ادله اقوال مختلف نظر مشهورکه مبنای حقوق مدنی واساس تحول قوانین مربوط به میراث زوجه شده راقبول داریم.
